جابر بن یزید جعفی کوفیجابر بن یزید جُعْفی، فقیه، مفسر قرآن، محدّث، و از اصحاب نامدار امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) میباشد. فهرست مندرجات۲ - ورود جابر به مدینه ۳ - جایگاه اجتماعی جابر ۴ - روایات شیعه در مدح جابر ۵ - روایات شیعه در قدح جابر ۵.۱ - گزارشی از جنون جابر ۵.۲ - فساد عقیده جابر ۶ - جابر در متون اهل سنت ۶.۱ - روایات در مدح جابر ۶.۲ - روایات در قدح جابر ۷ - جابر در کتب فرقهها ۸ - جابر در قول رجالیان شیعه ۸.۱ - نجاشی ۸.۲ - سایر رجال ۹ - اعتبار روایات جابر ۱۰ - نقل حدیث جابر ۱۱ - نظر رجالیان اهلسنت درباره جابر ۱۲ - نظر علمای متأخر امامی درباره جابر ۱۲.۱ - حرعاملی و نوری ۱۲.۲ - نویهض و سیدصدر ۱۲.۳ - خویی ۱۲.۳.۱ - ادعای روایات اندک جابر ۱۳ - علت دیوانگی جابر ۱۴ - نقل روایت جابر از امامین صادقین ۱۵ - علل مدح و ذم اهل سنت از جابر ۱۶ - تابعی بودن جابر ۱۷ - روایات جابر در منابع شیعی ۱۸ - جابر در منابع اهلسنت ۱۹ - راویان جابر ۲۰ - آثار جابر ۲۰.۱ - اصل ۲۰.۲ - کتاب التفسیر ۲۰.۳ - رسالة ابیجعفر الی اهلالبصره ۲۰.۴ - چند کتاب دیگر ۲۰.۵ - موضوع منقولات از جابر ۲۱ - سال وفات جابر ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع ۱ - معرفی اجمالیابوعبدالله یا ابویزید، جابر بن یزید بن حارث بن عبد یغوث جُعفی کوفی و عربی اصیل است. از عکرمه، عطاء، طاووس، خیثمه، مغیرة بن شبیل و گروهی دیگر روایت کرده است. راویان از وی، شعبه، ثوری، مسعر و دیگران بودند. او در سال ۱۲۸ وفات یافت. کنیه او در منابع، ابوعبداللّه، [۱]
احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
ابومحمد [۲]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و ابویزید آمده اما چون در حدیثی از او با کنیه ابومحمد یاد شده [۴]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۴۴، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
این کنیه پذیرفتنیتر مینماید و کنیه ابوعبداللّه مستندی ندارد. در منابع از او با لقبهایی چون جُعفی الکوفی، قدیم [۷]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و عربی [۸]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
یاد شده است. محمدعلی موحدی ابطحی [۹]
موحدی ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابیالعباس احمد بن علی النجاشی، ج۵، ص۴۳۴۴، قم ۱۴۱۷.
احتمال داده است که «عربی قدیم» به معنای کسی باشد که نسب عربی دارد.نسب وی به تیره جعفی از قبیله مَذْحِج، که از یمن به کوفه، کوچ کرده بودند، میرسد. طوسی در رجال بر اساس گفته ابن قُتَیبه او را اَزْدی دانسته، اما تستری بر آن است که شیخ طوسی، جابر بن یزید و جابر بن زید را که ازدی است، و هر دو نام در معارف ابن قتیبه آمده، خلط کرده است. از نام پدر و مادر و تاریخ تولد جابر اطلاع دقیقی در دست نیست. اگر وی، بر اساس برخی شواهد تاریخی، در هشتاد سالگی و در سال ۱۲۸ فوت کرده باشد، میتوان حدس زد که در حدود سال ۵۰ هجری به دنیا آمده [۱۶]
موحدی ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابیالعباس احمد بن علی النجاشی، ج۵، ص۴۵۴۶، قم ۱۴۱۷.
اما این محاسبه با سخنِ خود جابر که گفته در نخستین دیدار با امام باقر (علیهالسلام)، جوان بوده است [۱۷]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۳۸، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
سازگار نیست.۲ - ورود جابر به مدینهاز زندگی او تا پیش از ورودش به مدینه و درک محضر امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) اطلاعات چندانی در دست نیست، اما اگر این روایت را بپذیریم که جابر به هنگام وداع با امام باقر گفته که هجده سال از محضر امام بهره برده است و زمان وداع را اواخر زندگی امام فرض کنیم، سال ورود او به مدینه حدود سال ۹۶ خواهد بود. بر طبق گزارشی که از قول جابر نقل شده، وی در نخستین دیدار با امام باقر خود را کوفی و از خاندان جعفی معرفی نموده و انگیزهاش از سفر به مدینه را آموختن علم از ایشان بیان کرده است. احتمالاً به سبب حساسیت مردم مدینه به کوفیان شیعی مذهب، امام از او خواسته که به مردم مدینه بگوید اهل مدینه است زیرا هرکس به شهری وارد شود، تا از آن شهر خارج نشود، از مردم آن شهر محسوب میشود. امام در این دیدار دو کتاب به جابر داد و از او خواست تا مطالب یکی از این دو کتاب را در زمانِ حکومت بنیامیه فاش نسازد و پس از زوال دولت آنان، حتماً مطالبِ آن را فاش کند. [۱۹]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۳۸، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
اگر این روایت صحیح باشد، حکایت از مقام و منزلت جابر در نزد امام دارد.۳ - جایگاه اجتماعی جابربر اساس گزارشی که ابن سعد نقل کرده، هر گاه عیسی بن مُسَیِّب، قاضیِ خالد بن عبداللّه قَسری، در کوفه به مَسندِ قضا مینشست جابر بن یزید کنار او مینشست. این گزارش نیز مبیّن اهمیت جایگاه اجتماعی وی است. همچنین بنابر گزارش یعقوبی، جابر بن یزید از جمله فقهای اواخر دوران امویان و اوایل روزگار عباسیان بوده است. با این همه، در متون رجالی و متون حدیثی کهن شیعه، گزارشها و روایات ضد و نقیضی درباره جابر وجود دارد که باعث پدید آمدن دیدگاههای متفاوت، بلکه متناقضی، درباره وثاقت او شده است. ۴ - روایات شیعه در مدح جابرچندین روایت از امام صادق و امام باقر (علیهالسلام) در مدح جابر بن یزید وارد شده است که نشان از مقام بالای جابر نزد ائمه دارد. • از قول امام صادق (علیهالسلام) نقل شده که جابر در نزد ایشان منزلت سلمان را در نزد پیامبر (صلیاللّهعلیهوآله) دارد [۲۳]
مفید، محمد بن محمد، الاختصاص (منسوب به)، ج۱، ص۲۱۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم:جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، (بی تا).
اما در موردی دیگر امام صادق، ذَریح را از ذکر نام جابر منع کرده زیرا بر آن بوده است که اگر نادانان احادیث وی را بشنوند به او طعن خواهند زد. [۲۴]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۳۹، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
در روایت دیگری امام صادق برای جابر، آمرزش خواسته و مُغیرة بن سعید، از غُلات آن عصر، را به دلیل دروغ بستن به ایشان لعن کرده است. [۲۵]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۳۵، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
• در یک مورد دیگر جابر به امام باقر (علیهالسلام) گفته است که شما سخنان و اسراری را به من سپردهاید که بسی سنگین است و گاه باعث میشود تحمل خود را از دست بدهم و حالتی شبیه جنون به من دست دهد. امام به او توصیه کرده است در چنین حالتی به صحرا برود و گودالی بسازد و سر در آن کُند و اسراری را که از امام شنیده باز گوید. [۲۶]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۴۱ ۴۴۲، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
حتی در پارهای منابع جابر باب امام باقر معرفی شده است. [۲۷]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۲۷، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
۵ - روایات شیعه در قدح جابردر مقابل این روایات، گزارشهای دیگری در منابع کهن رجالی و منابع کهن حدیثی وجود دارد که متضمن قدح و ذم شخصیت جابر بن یزید است. • از جمله بر اساسِ روایتی که زراره نقل کرده، امام صادق اظهار داشته که جابر بن یزید را تنها یک بار نزد پدر خود دیده و جابر هرگز به حضور امام صادق (علیهالسلام) نرسیده است. [۲۸]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۳۶، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
۵.۱ - گزارشی از جنون جابردر برخی گزارشها به دیوانگی جابر بن یزید اشاره شده است. مثلاً در گزارشی آمده که جابر به هنگام کشته شدن ولید (ولید بن یزید)، وقتی که مردم در مسجد جمع شده بودند، در حالی که دستارِ سرخ رنگی از جنس خزّ بر سر داشت، چنین میگفت : «وصیّ اوصیا و وارث علم انبیا، محمد بن علی (علیهالسلام) مرا گفت» وقتی مردم او را چنین دیدند گفتند که جابر دیوانه شده است. [۲۹]
محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۳۷، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
۵.۲ - فساد عقیده جابردر گزارشی دیگر، جابر بن یزید مختلط (فاسدالعقیده و منحرف) خوانده شده است. [۳۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۶ - جابر در متون اهل سنتهمچون منابع شیعی، در متون اهلسنت نیز درباره جابر بن یزید روایات و نقلهای متضادی وجود دارد. ۶.۱ - روایات در مدح جابردر منابع رجالی و منابع حدیثی اهل سنّت نیز روایاتی متضمن مدح و قبول وثاقتِ او وجود دارد، نظیر سخن سُفیان ثوری در حق وی که گفته است در امر حدیث، باتقواتر از جابر ندیدهام. [۳۱]
ابن ابیحاتم تمیمی رازی، عبدالرحمان بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۹۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱۱۳۷۳/ ۱۹۵۲۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی تا).
و سخنِ شُعبه که جابر را صدوق خوانده است. [۳۲]
ابن ابیحاتم تمیمی رازی، عبدالرحمان بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۹۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱۱۳۷۳/ ۱۹۵۲۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی تا).
۶.۲ - روایات در قدح جابرجابر بن یزید در منابع اهلسنت به خاطر چند دلیل مورد قدح و ذم واقع شده است. • اظهار نظرهایی هست که جابر در آنها به سبب اعتقاد به «رجعت» و غلو در تشیع [۳۴]
عجلی، احمد بن عبداللّه، معرفة الثقات، ج۱، ص۲۶۴، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و اینکه از اصحاب عبداللّه بن سبأ بوده [۳۵]
محمد بن حبان، تمیمی بستی سجستانی، المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، ج۱، ص۲۰۸، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵۱۳۹۶/ ۱۹۷۵۱۹۷۶.
قدح و ذم شده است.۷ - جابر در کتب فرقههادر کتابهای فِرَق [۳۶]
اشعری، علی بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۸، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
جابر بن یزید جعفی جانشین مغیرة بن سعید، که امام صادق (علیهالسلام) او را لعن کرده، دانسته شده است. همچنین به تصریح نوبختی، عبداللّه بن حارث، رهبر پیروان عبدالله بن معاویه که پس از قتل او به دست ابومسلم به این مقام رسید، عقاید خود (از جمله غلو و اعتقاد به تناسخ و اَظِلِّه و دَور) را به جابر بن عبدالله انصاری و سپس به جابر بن یزید جعفی نسبت داده است. عبداللّه بن حارث پیروان خود را به ترک فرایض و شرایع و سنن فراخواند و این رأی را نیز به جابر بن یزید جعفی و جابر بن عبداللّه انصاری منسوب کرد اما نوبختی آن دو را مبرّا از این عقاید میداند. ۸ - جابر در قول رجالیان شیعهرجالیان شیعه نظرات مختلفی درباره جابر بن یزید جعفی ارائه کردهاند. ۸.۱ - نجاشیدر میان رجالیان شیعه، نجاشی [۴۰]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
در وثاقت جابر بن یزید شک کرده و او را مختلط خوانده است. نجاشی عبارت دیگری نیز دارد: جابر بن یزید، ابوعبدالله -و به گفتهای ابومحمد- جعفی عربی اصیل بود. به دیدار امام باقر و امام صادق (علیهماالسّلام) نایل آمد و در زمان حضرت صادق (علیهالسّلام) در سال ۱۲۸ درگذشت.چند کتاب دارد که از جمله آنها تفسیر است. آنگاه سند خود را درباره آن تفسیر آورده است. شیخ مفید در رساله عددیه او را در زمره کسانی آورده است که طعن بر آنان روا نیست و راهی برای نکوهش آنان وجود ندارد. ابن شهر آشوب او را از اصحاب خاص امام صادق (علیهالسّلام) به شمار آورده است. نجاشی میگوید: در باورهایش نارسایی وجود دارد. آری، او درباره امامان اهل بیت (علیهمالسّلام) عقیدهای برتر و والاتر از دیگران داشت و همین موجب گردید که او را غالی بشمارند. ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشی از ابوالعلاء روایت میکند: وقتی ولید کشته شد وارد مسجد شدم؛ مردم گرد آمده بودند من هم به جمع آنان پیوستم؛ در این هنگام جابر جعفی را دیدم که عمامهای از خز سرخ به سر داشت و میگفت: وصی اوصیا و وارث علم انبیا، محمد بن علی (علیهالسّلام) به من فرمود... که در این هنگام مردم گفتند: جابر دیوانه شده؛ جابر دیوانه شده است؛ از اینروست که جریر میگوید: نقل روایت از جابر را جایز نمیشمرم؛ او به رجعت عقیده داشت. ابوالاحوص میگوید: هرگاه از کنار جابر میگذشتم از خدا طلب عافیت میکردم... و نکاتی از این قبیل که قصور فهم عامه، تاب شنیدن آن را نداشت. امام باقر (علیهالسّلام) به او سفارش کرد که چیزی از اسرار آنان را فاش نسازد و برای مردم چیزی را که عقلشان توان شنیدن ندارد بیان نکند. حضرت به او فرمود: ای جابر! سخن ما به غایت مشکل است که جز مومنان امتحان شده تاب شنیدن آن را ندارند. تنها اشکال جابر همین بود؛ وگرنه خدشهای بر شخصیت او وارد نیست؛ چنانکه شعبه میگوید: جابر در نقل حدیث راستگوست. ۸.۲ - سایر رجالطوسی در رجال، و فهرست از وثاقت یا عدم وثاقت وی سخنی به میان نیاورده است. ابن داوود حِلّی [۵۰]
حلّی، ابن داوود، کتاب الرجال، ج۱، ص۲۳۵، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بی تا).
وی را در زمره کسانی آورده است که جرح شدهاند.علامه حلّی، [۵۱]
حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۹۴ ۹۵، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
ضمن نقل اقوالِ رجالیان پیش از خود (همچون ابن غضایری)، در این باره داوری نکرده است.۹ - اعتبار روایات جابرهمچنین صرفنظر از موقعیت جابر، بیشتر روایات منسوب به او به دلیل ناموثق بودن راویان آنها، نامعتبر دانسته شده است. [۵۲]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۳۰، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
۱۰ - نقل حدیث جابرابن حجر میگوید: ابونعیم از ثوری نقل میکند که هرگاه جابر در موقع نقل حدیث بگوید: حدثنا و اخبرنا، روایت او صحیح است. ابن مهدی از سفیان نقل میکند: در مقام نقل حدیث، پرهیزگارتر از او ندیدهام. ابن علیه از شعبه نقل میکند که: جابر در نقل حدیث صدوق است. یحیی بن ابیبکیر از شعبه نقل میکند که: هرگاه جابر بگوید: حدثنا و سمعت، از موثقترین مردم است. از زهیر بن معاویه نیز نقل شده است: وقتی میگفت: سمعت یا سالت، از راستگوترین مردم بود. وکیع میگوید: در هر چه خواستید شک کنید، ولی در اینکه جابر ثقه است شک روا مدارید. ۱۱ - نظر رجالیان اهلسنت درباره جابربرخی از رجالیان و شرح حالنویسان سنّی مذهب، او را توثیق و تعظیم و برخی درباره او سکوت و توقف کردهاند و شماری از آنها هم یا کاملاً او را تضعیف کردهاند یا ضمن توثیق روایاتِ او، مذهبش را تضعیف کردهاند. [۵۷]
نسائی، احمد بن علی، کتاب الضعفاء و المتروکین، ج۱، ص۱۶۳، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۵۸]
عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاء الکبیر، ج۱، ص۱۹۲ ۱۹۴، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
[۵۹]
محمد بن حبان، تمیمی بستی سجستانی، المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، ج۱، ص۲۰۹، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵۱۳۹۶/ ۱۹۷۵۱۹۷۶.
حتی ابن ابیحاتم رازی [۶۱]
ابن ابیحاتم تمیمی رازی، عبدالرحمان بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۷۸، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱۱۳۷۳/ ۱۹۵۲۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی تا).
سخنانِ شعبه و ثوری را که متضمن مدح جابر است، به سود نکوهشکنندگان جابر تفسیر و توجیه کرده است.۱۲ - نظر علمای متأخر امامی درباره جابربا این حال، محدّثان و رجالیان متأخر امامی عموماً در صدد توثیق جابر بن یزید بر آمدهاند و روایات متضمن قدح و ذم وی را توجیه کردهاند. ۱۲.۱ - حرعاملی و نوریمحمد بن حسن حرّ عاملی، ضمن نقل اقوال مختلف درباره جابر بن یزید، وثاقت وی را مرجح دانسته است. میرزاحسین نوری نیز گفته است مبنای شماری از عالمان شیعی قرون اولیه اسلامی که جابر بن یزید را توثیق نکردهاند، این بوده است که برخی مسائل راجع به معارف در نزد آنان مُنکَر (و نادرست) محسوب میشده و معتقدِ به آن را گمراه و مختلط میدانستهاند، از جمله عالم ذرّ و اظله در نزد شیخ مفید و طی الارض در نزد سیدمرتضی و وجود بهشت و جهنم در زمان حاضر در نزد سیدرضی، در حالی که این معارف در عصر ما در حکم ضروریات به شمار میروند. ۱۲.۲ - نویهض و سیدصدرعادل نویهض میگوید: جابر از تابعان و فقهای امامیه و از مردم کوفه است؛ روایات زیادی دارد. دانش وی از دین، فراوان است. برخی از حدیثشناسان بزرگ او را ستودهاند و برخی دیگر او را به اعتقاد به رجعت متهم کردهاند. جابر در کوفه وفات یافت. کتابی به نام تفسیر القرآن دارد. [۶۴]
داودی، شمسالدین، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۲۴ - ۱۲۳.
زرکلی در کتاب اعلام از آن یاد کرده است. شیخ طوسی او را از اصحاب امام باقر و امام صادق (علیهماالسّلام) شمرده است. سید حسن صدر درباره او گفته است: جابر بن یزید جعفی از پیشوایان حدیث و تفسیر است و آنها را از محضر امام باقر (علیهالسّلام) آموخته است. [۶۸]
صدر، سیدحسن، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ص۳۲۶.
۱۲.۳ - خوییخوئی، جابر بن یزید را موثق میداند و در عین حال توجیهاتی برای قدح و ذمهای جابر ارائه میدهد. علامه از حسین بن ابیعلاء روایت کرده است که امام صادق (علیهالسّلام) بر او رحمت فرستاد و فرمود: آنچه او از ما نقل میکند درست است. کشی از مفضل بن عمر جعفی روایت کرده است که: از امام (علیهالسّلام) درباره تفسیر جابر پرسیدم؛ حضرت فرمود: درباره آن با مردم فرومایه سخن مگوی که آن را ناروا پخش میکنند. از این پاسخ چنین بر میآید که تفسیر او مشتمل بر مطالب ارزنده و والایی بوده -به ویژه درباره شناخت مقام شامخ امام معصوم- که از فهم و درک عامه به دور بوده است. نیز روایاتی در دست است که نشان میدهد او از صاحبان سر اهل بیت (علیهمالسّلام) بوده است؛ لذا کوتهنظران او را به غلو متهم نموده رافضیاش خواندهاند، گرچه در عین حال او را راستگو و پرهیزگار میدانستند؛ که همین شناخت و اعتراف به صحت گفتار و استواری ایمان او، در ستایش او کافی است. استاد بزرگوار آیتالله خویی (رحمةاللهعلیه) درباره جابر سخنانی دارد که از مقام شامخ و قدر والای او حکایت دارد. خوئی سخن امام صادق (علیهالسلام) را که بنابر آن، جابر را جز یک بار نزد پدر خود ندیدهاند و وی هرگز به حضور امام صادق نرسیده است، با فرض درستی آن، حمل بر توریه کرده است زیرا اگر جابر پیش امام باقر نرفته بود، همه شهادت میدادند و به آسانی میشد او را تکذیب کرد. بنابراین، شاید جابر در جایی خارج از منزل امام با ایشان ملاقات میکرده است. از نظر خوئی مختلط بودن جابر نیز، که نجاشی بدو نسبت داده است، با وثاقت و لزوم قبول روایت وی در هنگام سلامت عقیده و اعتدال روانی منافاتی ندارد. ۱۲.۳.۱ - ادعای روایات اندک جابرخوئی این ادعای نجاشی [۷۲]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
را هم که در حوزه احکام شرعی، احادیث اندکی از جابر نقل شده است غریب میداند زیرا در کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه، روایات بسیاری از او نقل شده است. وی احتمال میدهد مراد نجاشی این بوده که روایات جابر با وجود کثرت، به سبب ضعف راویان قابل اعتنا نیست. در هر حال بیشتر سخنان منسوب به جابر را، از این لحاظ که از نظر شکل و محتوا منسجماند، میتوان منعکسکننده مواضع و معتقدات رایج میان بخشی از شیعیان کوفه در زمان جابر دانست. [۷۳]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۳۰، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
۱۳ - علت دیوانگی جابردیوانگی جابر، که بدان اشاره شد، به رغمِ شهرت آن، در منابع شیعی و سنّی به ندرت مطرح شده است، از همین رو احتمال دارد روایات شیعی راجع به این موضوع ساختگی و مبتنی بر اختلافات درونی اصحاب امامان باشد؛ اگر هم صحت این روایات به اثبات برسد از مضمون آنها برمیآید که دیوانگی جابر بن یزید دائمی و حتی ادواری هم نبوده و تنها در دورهای کوتاه، چارهای برای حفظ جان او محسوب شده است. [۷۴]
موحدی ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابیالعباس احمد بن علی النجاشی، ج۵، ص۹۳ ۹۸، قم ۱۴۱۷.
[۷۵]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۴۳، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
۱۴ - نقل روایت جابر از امامین صادقینبه نظر میرسد جابر بن یزید در دوره امام صادق (علیهالسلام) (۱۱۴ـ ۱۴۸) کمتر در مدینه حضور داشته و از همین رو روایاتی که وی از ایشان نقل کرده نسبت به روایاتی که از امام باقر (علیهالسلام) نقل کرده، بسیار کمتر است. [۷۶]
اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۱۴۵۱۴۶، قم:مکتبة المحمدی، (بی تا).
در عین حال روایات بیشتری از امام صادق (علیهالسلام) در تأیید جابر بن یزید در منابع دیده میشود. [۷۷]
کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۳۶ ۴۳۸، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴.
که توجیهکننده ابهامات و سؤالاتی است که درباره وی وجود دارد.۱۵ - علل مدح و ذم اهل سنت از جابردر مورد نظر اهل سنت درباره جابر بن یزید نیز باید گفت که اگر بخواهیم به مخالفتها و موافقتهای ایشان با وی، نگاهی تاریخی بیندازیم، به این نتیجه میرسیم که بیشترین تأییدها را معاصران جابر ابراز کردهاند و در دورههای بعدی (به دلایلی همچون روشن شدن مرزبندیهای عقیدتی و فرقهای و تبلیغات بر ضد وی و معرفی شدن او به عنوان شیعه غالی)، جابر بن یزید را طعن و قدح کردهاند. مادلونگ با اینکه تندروتر شدن تدریجی جابر بن یزید و ارتباط او را با مغیریان تأیید کرده، از مدح امام صادق (علیهالسلام) از او به این نتیجه رسیده که واقعاً بعید است وی در زمره مغیریان باشد. [۷۸]
EI ۲، suppl، fascs، ۳-۴، Leiden ۱۹۸۱، s.v. "Dja ¦bir Al -Djufi" (by W. Madelung).
۱۶ - تابعی بودن جابرجابر بن یزید را از تابعین دانستهاند. یعنی وی از اصحاب پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله)، و عمدتاً از جابر بن عبدالله انصاری [۸۱]
موحدی ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابیالعباس احمد بن علی النجاشی، ج۵، ص۴۷، قم ۱۴۱۷.
و ابوطُفیل عامر بن واثله لیثی، [۸۲]
مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۱۵، ص۲۰۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸۳]
موحدی ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابی العباس احمد بن علی النجاشی، ج۵، ص۵۲، قم ۱۴۱۷.
دارای روایاتی بوده است.۱۷ - روایات جابر در منابع شیعیاحادیثی در اُمّالکتاب (یکی از متون غلات کوفه که با تغییراتی که طی دورانهای بعدی یافته، باقی مانده است) از جابر نقل شده [۸۴]
Arzina R. Lalani، Early Sh ¦ ¦thought: the teachings of Imam Muhammad al-Ba ¦qir، ص ۱۰۸، London ۲۰۰۰.
و نیز راوی عمده سخنان امام باقر در رسالةالجعفی است که باور بر آن است که نظر جابر درباره معتقدات اسماعیلیه در آن آمده است. [۸۵]
Arzina R. Lalani، Early Sh ¦ ¦thought: the teachings of Imam Muhammad al-Ba ¦qir، ص ۱۰۸، London ۲۰۰۰.
در منابع شیعی عمده روایات وی از امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) است اما هنگام بررسی سلسله روایی جابر بن یزید نام افراد دیگری نیز دیده میشود. ۱۸ - جابر در منابع اهلسنتدر منابع رجالی اهل سنت نام افراد بسیاری به عنوان مشایخ رواییِ جابر یاد شده است. [۸۶]
ابن ابیحاتم تمیمی رازی، عبدالرحمان بن محمد، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۹۷، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱۱۳۷۳/ ۱۹۵۲۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۸۷]
مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۶۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
از جمله مشهورترین آنها سالم بن عمر، طاووس بن کَیسان، عطاء بن ابیرَباح، عِکرِمَه مولی ابن عباس و مجاهد بن جَبر بودند.جابر بن یزید در طبقهبندی ابن حجر عسقلانی در طبقه پنجم راویان قرار گرفته است. ۱۹ - راویان جابرنام راویان جابر نیز در منابع کهن رجالی شیعه، نظیر نجاشی [۸۹]
مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۶۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۹۰]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و منابع متأخر رجالی شیعه [۹۱]
اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۱۴۴۱۴۶، قم:مکتبة المحمدی، (بی تا).
و نیز در منابع اهل سنّت [۹۲]
ابن عدی جرجانی، عبدالله بن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۲، ص۳۳۴، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۹۳]
مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۶۶۴۶۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
آمده است.جابر به تبع سنّت شیعی و بر خلاف جریان اهل سنّت در قرن اول و دوم، [۹۴]
Michael Cook، " The opponents of the writing of tradition in early Islam"،ص ۴۳۷ـ۵۳۰، Arabica، XLIV، no.۴ (Oct. ۱۹۹۷)،
آنچه را از احادیث میشنید، مکتوب میکرد. ۲۰ - آثار جابردر منابع رجالی آثار فراوانی به جابر بن یزید نسبت داده شده است، بدین قرار: ۲۰.۱ - اصلاصل که شیخ طوسی طریقهای روایی خود را به آن ذکر کرده است. به نوشته مدرسی طباطبائی [۹۷]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۴۳، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
قسمت عمده صدها روایتی که از جابر در آثار سنّی و شیعه در موضوعات مختلف وارد شده است، میتواند از این کتاب گرفته شده باشد.۲۰.۲ - کتاب التفسیرکتاب التفسیر، که نجاشی [۹۸]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و طوسی با دو طریق مختلف سلسله اِسناد خود را به او میرسانند. به نظر میرسد این تفسیر شهرت داشته [۱۰۰]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۳۳، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
و نقلهای فراوانی هم که در تفسیر قرآن از قول جابر در متون تفسیری شیعی وارد شده، به احتمال قوی مأخوذ از همین کتاب است. [۱۰۱]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۶، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
۲۰.۳ - رسالة ابیجعفر الی اهلالبصرهرسالة ابیجعفر الی اهلالبصره که نجاشی [۱۰۲]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
از آن با تعبیر «تُضافُالیه» (منسوب به او) یاد کرده که شاید ناظر به احتمال جعلی بودن آن باشد. دیگر اثر جابر، کتاب حدیث الشوری است که متن کامل آن را طبرسی آورده است.۲۰.۴ - چند کتاب دیگرکتاب النوادر، کتاب الفضایل، کتاب الجَمل، کتاب صِفّین، کتاب نهروان، کتاب مقتل امیرالمؤمنین، کتاب مقتل الحسین. نجاشی [۱۰۴]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
طریقهای خود را به هریک از این کتابها آورده است. [۱۰۵]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۳۶ـ ۱۴۳، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
اصل کتابهای یاد شده در دسترس نیست ولی منقولاتی از آنها در کتابهای معتبر و مشهور شیعی و سنّی وجود دارد. ۲۰.۵ - موضوع منقولات از جابرموضوع این منقولات، فضائل اهل بیت (علیهمالسلام)، کلام، تفسیر، فقه و از این قبیل است. [۱۰۶]
شیبانی، احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۲۱۲، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۱۰۷]
شیبانی، احمد بن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۲۴۱، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۱۰۸]
شیبانی، احمد بن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۶، ص۲۵۴، بیروت: دارصادر، (بی تا).
[۱۱۰]
ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۱۲۸، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (بی جا): دارالفکر، (بی تا).
[۱۱۱]
ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۴۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (بی جا): دارالفکر، (بی تا).
[۱۱۲]
ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۷۷، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (بی جا): دارالفکر، (بی تا).
[۱۱۳]
ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۷۵۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (بی جا): دارالفکر، (بی تا).
[۱۱۴]
ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابوداود، ج۱، ص۲۳۲، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱۵]
اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۱۴۴۱۴۶، قم:مکتبة المحمدی، (بی تا).
۲۱ - سال وفات جابردرباره سال وفات جابر بن یزید اقوال مختلفی (۱۲۷، ۱۲۸، ۱۳۲) وجود دارد، بر اساس مشهورترین آنها، وی در سال ۱۲۸ درگذشته است. [۱۱۶]
ابن عدی جرجانی، عبدالله بن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۲، ص۱۱۷، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۱۱۷]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۱۹]
مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ج۱، ص۱۲۵، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش.
۲۲ - فهرست منابع(۱) ابن ابیحاتم تمیمی رازی، عبدالرحمان بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی تا). (۲) ابن حبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶. (۳) ابن حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۴) ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر، (بی تا). (۵) ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم (بی تا). (۶) ابنسعد، ابنسعد، محمد بن منیع، الطبقات الکبرى (بیروت). (۷) ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۸) ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. (۹) ابن ماجه، سنن ابن ماجه، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (بی جا): دارالفکر، (بی تا). (۱۰) ابوداوود، سنن ابوداود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۱) الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، (بی تا). (۱۲) محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، قم: مکتبة المحمدی، (بی تا). (۱۳) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۱۴) محمد بن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، دیار بکر: المکتبة الاسلامیة، (بی تا). (۱۵) تستری، محمدتقی، قاموس الرجال. (۱۶) حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه. (۱۷) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تقییدالعلم، چاپ یوسف عش، (بیروت) ۱۹۷۴. (۱۸) خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث. (۱۹) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب. (۲۰) طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، چاپ ابراهیم بهادری و محمدهادی به، قم ۱۴۲۵. (۲۱) طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم ۱۴۱۴. (۲۲) طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۲۳) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. (۲۴) عجلی، احمد بن عبداللّه، معرفة الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۵) عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۲۶) علامه حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷. (۲۷) کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، المعروف برجالالکشی، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، تصحیح و تعلیق محمدباقر بن محمد میرداماد، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۴. (۲۸) مدرسی طباطبائی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، دفتر ۱، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۸۳ ش. (۲۹) مزّی، یوسف بن عبدالرحمان، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۳۰) نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۳۱) موحدی ابطحی، محمدعلی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابیالعباس احمد بن علی النجاشی، ج۵، قم ۱۴۱۷. (۳۲) نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۳۳) نسائی، احمد بن علی، کتاب الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۳۴) حمیری، نشوان بن سعید، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲. (۳۵) نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶. (۳۶) نوری، حسین بن محمدتقی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰. (۳۷) یعقوبی، احمد بن ابى یعقوب، تاریخ یعقوبی. (۳۸) Michael Cook، " The opponents of the writing of tradition in early Islam"، Arabica، XLIV، no. ۴ (Oct. ۱۹۹۷)؛ (۳۹) EI ۲، suppl، fascs، ۳-۴، Leiden ۱۹۸۱، s. v. "Dja ¦bir Al -Djufi" (by W. Madelung)؛ (۴۰) Arzina R. Lalani، Early Sh ¦ ¦thought: the teachings of Imam Muh ¤mmad al-Ba ¦qir، London ۲۰۰۰. ۲۳ - پانویس۲۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جابر بن یزید جعفی»، شماره۴۲۹۶. محمدهادی معرفت، تفسیر و مفسران، ج۱، ص۳۸۴. ردههای این صفحه : اصحاب امام باقر | اصحاب امام صادق | تابعین | جابر بن یزید جعفی | راویان ثقه | راویان حدیث | راویان شیعی | شاگردان امام باقر | مفسران تابعی
|